Dzięki możliwościom współczesnych badań materiałowych, odkrycia archeologów mogą dostarczać wielu cennych informacji. Najnowsze analizy archeometryczne unikatowych artefaktów wykonanych ze srebra nie tylko przybliżyły techniki rzemieślnicze z okresu Wikingów ale i wskazały możliwe szlaki, jakimi transportowano dobra na terenach Polski.

Zakopane srebrne skarby (ang. hoard) są w części Europy charakterystyczną pozostałością wpływu Wikingów z czasów wczesnego średniowiecza (VIII – XI wiek). W ich skład wchodziły monety, najczęściej dirhemy (srebrna moneta występująca w tym okresie w państwach islamskich), jak również ozdoby, sztabki i inne przedmioty wykonane ze srebra, czasem złota. Częściowo zakopywano je, by uchronić przed grabieżą, jednak w dużej mierze były składane jako ofiara dla bogów – tradycja ta pochodzi jeszcze z czasów Epoki Kamienia. Bardzo duża ilość takich skarbów jest odkrywana na terenach Europy Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza w Polsce, gdzie obecnie zainwentaryzowano ich w muzeach około 700 (jest to druga największa ilość na świecie, więcej – ok. 800 – znaleziono na terenach Gotlandii). W skład skarbu może wchodzić do dziesiątek tysięcy obiektów, na ogół w formie siekanej. Depozyty te, ze względu na małą dostępność źródeł pisanych z wczesnego okresu formowania się państwa Polskiego, stanowią źródło informacji na temat historii handlu metalami oraz rozwoju ich obróbki na terenach Europy Środkowej, a co za tym idzie mówią nam o kontaktach handlowych i przenikaniu się myśli technologicznych wśród ludności.

Jednym z unikatowych znalezisk archeologicznych z tego okresu jest skarb odkryty w miejscowości Piaski-Dramino w województwie zachodniopomorskim. Odnalezione w glinianych naczyniach kosztowności (w formie siekanej) o łącznej masie ponad 11 kg zawierały m. in. fragmenty srebrnych monet, sztabki, kolczyki, fragmenty naszyjników i bransolet, a także największą dotychczas odkrytą kolekcję tzw. kaptorg (ponad 100 fragmentów). Kaptorga (z języka tureckiego „pudełko noszone przy pasie”) była niewielkim pudełkiem w kształcie prostokąta lub trapezu, w którym umieszczano materiały, takie jak zioła (pachnidła), nasiona, grudki gliny, fragmenty szkła czy nawet kości (relikwie). Kaptorgi były noszone w postaci naszyjników i traktowane jako amulety posiadające ochronne właściwości. Najstarsze egzemplarze, analogiczne do tych ze skarbu Piaski-Dramino, znaleziono na terenie Czech, wewnątrz grobowców miejscowej rodziny książęcej i to właśnie Czechy są wskazywane jako miejsce ich powstawania. Późniejsze znaleziska w Polsce wskazują na kierunek rozprzestrzeniania się takich przedmiotów – wzdłuż Odry i Warty i dalej, aż do Skandynawii.

Badania materiałowe, zarówno niszczące jak i nieniszczące mogą dostarczyć wielu informacji o danym przedmiocie. Analiza struktury i zawartości poszczególnych pierwiastków, czy ich izotopów w znaleziskach archeologicznych może posłużyć do precyzyjnego określenia miejsca ich pochodzenia, a także technik wytwarzania. Podczas ostatnich badań, fragmenty wchodzące w skład skarbu Piaski-Dramino zostały poddane właśnie takim badaniom, m. in. skaningowej mikroskopii elektronowej z mikroanalizą rentgenowską (SEM-EDS), spektroskopii fluorescencji rentgenowskiej z dyspersją energii (ED-XRF), a także spektrometrii mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), w tym jej wariantu wysokorozdzielczego służącego do oznaczania stosunków izotopowych ołowiu. Badania geochemiczne nad proweniencją izotopową zabytków były prowadzone we współpracy z prof. Ryanem Mathurem z Juniata Collegue z Pensylwanii. „Z analiz wynika, że wszystkie badane artefakty zostały technologicznie zmienione pod względem składu, w porównaniu z surowymi materiałami, o czym świadczy np. domieszka miedzi” – opowiada dr Ewelina Miśta-Jakubowska z Zakładu Fizyki i Techniki Akceleracji Cząstek NCBJ, pierwszy autor pracy. „Fragmenty kaptorg są wykonane z wysokiej jakości srebra, do 95% masy całkowitej, jednak niektóre egzemplarze różnią się od siebie zawartością ołowiu, cyny i cynku. Podobnie różnice w domieszkach są widoczne we fragmentach innych przedmiotów, np. sztabek, w których konieczność formowania wiązała się z dodaniem niskotopliwych składników takich jak cyna czy cynk”.

Na podstawie uzyskanych wyników, zwłaszcza zawartości izotopów ołowiu, artefakty wchodzące w skład skarbu Piaski-Dramino zostały podzielone na kilka kategorii pod względem pochodzenia materiałów użytych do ich produkcji. Większość z nich powstała ze srebra pochodzącego z przetopienia dirhemów, co w czasach średniowiecznych było powszechną metodą odzyskiwania srebra. Niektóre fragmenty zawierały mieszaninę srebra z przetopionych monet oraz kruszcu wydobytego na terenach Wyżyny Śląskiej i Krakowa lub Niemiec (Rammelsberg), a część wytworzono wyłącznie z rudy wydobytej na Śląsku. Dodatkowo, analiza zawartości izotopów srebra, będąca dopiero co wschodzącym zagadnieniem w archeometrii, pozwoliła na wysnucie kilku nowych wniosków. „Niektóre z badanych fragmentów, mimo zbliżonego składu izotopowego ołowiu, różnią się znacznie składem izotopów srebra, co może oznaczać, że do wykonania pojedynczej ozdoby użyto srebra pochodzącego z różnych źródeł, bądź srebra poddanego różnym metodom obróbki” – opisuje dr Miśta-Jakubowska. „Co więcej, w tej pracy po raz pierwszy zbadaliśmy skład izotopowy srebrnych sztabek, a jego zgodność z pozostałymi fragmentami potwierdziła, że to z takich sztabek były wytwarzane tego typu ozdoby”.

Wyniki przeprowadzonych przez naukowców badań wskazują, że ozdoby wchodzące w skład skarbu Piaski-Dramino zostały wykonane przez czeskich rzemieślników. Wykorzystywane do produkcji ozdób srebro pozyskane z przetopu dirhemów pochodziło z lokalnego handlu na terytorium plemion nadwiślańskich które kontrolowały przepływ srebra w postaci dirhemów, jak również z surowca wydobytego na terenach Wyżyny śląskiej i Krakowa. W okresie z którego pochodzi skarb, zarówno Górny Śląsk jak i Kraków znajdowały się pod panowaniem Czech. Jest więc prawdopodobne, że wczesnośredniowieczne srebrne przedmioty odnajdywane na terenie dzisiejszych Czech również mają podobny skład i pochodzenie.

Oryginalna praca:

Ewelina Miśta-Jakubowska, Władysław Duczko, Anna B. Kowalska, Renata Czech-Błońska, Ryan Mathur, Aneta Gójska, Dariusz Rozmus, Rafał Siuda, Dariusz Oleszak, Agnieszka Brojanowska, Jan Klimaszewski, Amulets from Viking-age Baltic coast: A unique hoard from Piaski-Dramino (Poland) in the light of provenance and technological research of silvercraft art, Journal of Archaeological Science: Reports, Volume 53, 2024, 104356, ISSN 2352-409X, https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.104356.