European XFEL (European X-ray Free Electron Laser, Eu-XFEL), czyli Europejski Rentgenowski Laser na Swobodnych Elektronach – to największy na świecie (3.4 km długości) Laser na Swobodnych Elektronach generujący ultrakrótkie impulsy promieniowania X o jasności miliard razy większej od najlepszych konwencjonalnych źródeł promieniowania rentgenowskiego. Pozwala prowadzić najdokładniejsze pomiary najszybszych procesów obserwowanych przez ludzkość. Eu-XFEL otwiera nieosiągalne wcześniej obszary badawcze.

 Laboratorium Eu-XFEL

Laboratorium Europejskiego Rentgenowskiego Lasera na Swobodnych Elektronach (ang. EuXFEL) (https://xfel.eu/) jest jednym z największych projektów naukowych realizowanych obecnie na świecie i zostało zaliczone przez Europejskie Strategiczne Forum ds. Infrastruktury Badawczej (ESFRI, https://www.esfri.eu/) do głównych urządzeń badawczych Europy. Unikatowe możliwości badawcze EuXFEL przyciągają najlepszych naukowców z całego świata i sprzyjają realizacji ambitnych wyzwań naukowych. Badania prowadzone w EuXFEL przyczyniają się do powstania nowej wiedzy w wielu dyscyplinach nauki i technologii wpływających na nasze codzienne życie, m.in. w medycynie, farmakologii, chemii, materiałoznawstwie, nanotechnologii, energetyce i elektronice.

Nowe możliwości badawcze

Naukowcom realizującym badania w EuXFEL udostępnionych zostało aktualnie siedem nowoczesnych instrumentów naukowych nazywanych stacjami badawczymi. Każda ze stacji jest dedykowana specyficznej tematyce badawczej i określonemu typowi eksperymentów. Stacje badawcze EuXFEL są na stałe przypisane do trzech źródeł promieniowania XFEL o odmiennych parametrach definiujących trzy linie eksperymentalne (ang. beamlines): SASE1 i SASE2 działające w zakresie twardego promieniowania rentgenowskiego (o energiach fotonów od 3 do 25 keV) oraz SASE 3 przeznaczone do generacji miękkiego promieniowania rentgenowskiego w zakresie od 260 eV do 3000 eV.

Udział Polski w EuXFEL

Budowa, utrzymanie i zarządzanie Europejskim Laserem na Swobodnych Elektronach zostało powierzone spółce non-profit European XFEL GmbH (spółka niemieckiego prawa handlowego z ograniczoną odpowiedzialnością) gromadzącej międzynarodowych udziałowców. Ciałem nadzorującym spółkę jest European XFEL Council. W chwili obecnej członkami spółki oraz partnerami w projekcie są: Dania, Francja, Niemcy, Węgry, Włochy, Polska, Rosja, Słowacja, Hiszpania, Szwecja i Szwajcaria oraz Wielka Brytania. Koszty budowy i uruchomienia obiektu określono na ponad miliard euro (1,22 miliarda € wg. kosztorysu z 2005 r.), z których Niemcy zobowiązali się do pokrycia 58% kosztów a Rosja kolejnych 27%. Pozostała część kosztów została pokryta w ramach udziałów w zakresie 1-3 % należących do reszty partnerów, w tym Polski. Udziałowcem reprezentującym Polskę jest Narodowe Centrum Badań Jądrowych. Wielkość polskiego udziału wynosi obecnie 2,13%.

W ostatnich latach nastąpił gwałtowny wzrost liczby godzin pomiarowych przypisanych do polskich użytkowników, od ok. 25 godzin w latach 2018-2021 do 116 godzin w 2023 r i ponad 200 godzin w 2024 roku . Jest to bardzo duży sukces polskich użytkowników EuXFEL. Jednocześnie nastąpił duży wzrost całkowitej dostępnej liczby godzin pomiarowych z poziomu ok. 2000 godzin w 2020 r. do 8640 godzin w 2023 r.

Polski projekt XFEL – „Wsparcie polskich użytkowników EuXFEL - Nadzór II (2022-26)”

Celem projektu jest realizacja funkcji właścicielskich w European X-ray Free Electron Laser (XFEL) oraz wsparcie polskiego środowiska naukowego w jego wykorzystaniu, jako jednego z priorytetowych instrumentów badawczych niezbędnych do realizacji nowatorskich badań naukowych. Realizacja projektu opiera się na idei dzielenia się wiedzą przez doświadczonych użytkowników źródeł XFEL z naukowcami przygotowującymi się do ich wykorzystania. Efektem projektu będzie rozwinięcie kompetencji naukowych polskich uczonych w zakresie badań z użyciem XFEL. 

Projekt realizowany przez Konsorcjum „Sieć Centrów Doskonałości XFEL” w składzie:

1. Narodowe Centrum Badań Jądrowych – lider konsorcjum, CD XFEL NCBJ

2. Instytut Fizyki PAN w Warszawie, CD XFEL IF PAN

3. Uniwersytet Warszawski – Wydział Chemii, CD XFEL UW

4. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Wydział Fizyki, CD XFEL UAM

Sieć Centrów Doskonałości XFEL (CD XFEL) została utworzona w celu wsparcia merytorycznego i organizacyjnego polskiego środowiska naukowego w wykorzystaniu Europejskiego Lasera na Swobodnych Elektronach (EuXFEL). Unikatowe laboratoria badawcze CD XFEL skupiają naukowców posiadających duże doświadczenie w badaniach z wykorzystaniem XFEL, których wiedza i zaangażowanie stanowi wsparcie dla nowych polskich użytkowników tej infrastruktury. Na potrzeby realizacji projektu CD XFEL udostępniają także swoją infrastrukturę badawczą, w tym urządzenia zakupione z funduszy grantu MNiSW.

Termin realizacji projektu: 22.12.2022 r. – 31.12.2026 r.

Źródło finansowania: Dofinansowano ze środków budżetu Państwa, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego 

Nazwa projektu: „Wsparcie polskich użytkowników EuXFEL – Nadzór II (2022-26)” 

Nazwa programu „Wsparcie udziału polskich zespołów naukowych w międzynarodowych projektach infrastruktury badawczej”.

Umowa nr: 2022/WK/13

Kwota dotacji: 81 005 680,04 zł (z czego 70 465 960,23 zł to koszt opłacania składki członkowskiej na cele operacyjne EuXFEL GmbH)

Dotacja NCBJ: 2 660 494,81 zł

Kierownik administracyjny projektu: mgr inż. Dagmara Milewska (dagmara.milewska@ncbj.gov.pl), nazwa zadania I: „Realizacja funkcji właścicielskich XFEL przez NCBJ”.

Kierownik merytoryczny projektu: dr hab. Ryszard Sobierajski, prof. IF PAN (sobieraj@ifpan.edu.pl)

Koordynator zadania: dr inż. Adam Padee (adam.padee@ncbj.gov.pl), nazwa zadania IIG: „Wsparcie użytkowników w zakresie technologii przetwarzania danych w EuXFEL”.

Oficjalna strona projektu: www.ifpan.edu.pl/cd-xfel

Kontakt: cd-xfel@ifpan.edu.pl

Patroni i partnerzy